Joannis Rauwertsz, In sijnen leven Pastoirs toe Wenterschwick Abt.1542- Bef.1624 Partn: Aelken Crampen Pastoor sinds 1568-1617 Woonadres: Hoek Meddosetraat-Markt (te Voortwis, Vergrootglas, blz.144) Ratumsestraat (Stegeman. Kerspel blz.191)
Broer: Elias Rauwertsz (kerkmeester) (getr. Aelken Hillebrandts) Zus: Joestke Rauwertsz (getr.Hendrick Schoemaker- zie.fam.Schoemaker) Kinderen: Jan Rauwerts (getr.Gertruidt van Asbeck) Berent Rauwerts (getr. Peter Pombreda) Vrede Rauwertsz (getr.Derck Schoemaker, zn.van Hendrick Schoemaker) Jenneken Rauwerts (getr.Godefridus Bucharo -Pastoor te Varsseveld
Het huis van Pastoor Rauwertsz aan de Ratumsestraat volgens B.Stegeman. Drs.J.B.te Voortwis (Winterswijk onder het vergrootglas) betwist dit echter.
Pastoor Rauwertsz zou een ‘vrij leven’ leiden (drank-ruzie’s), evenals zijn dochters.
Reformatie Winterswijk: 25 juli 1598 Op de kruising naar Woold of Kotten stond een Christusbeeld aan een groot wit kruis. Daar hield Rauwerts een preek ten gunste van de reformatie en wierp de Monstrans in een doornstruik.
Ouderlijk huis : Rauwershof Woold Vader: Johan Rauwerdinck of Rauwertsz- houthandel, kerkmeester (1547) ‘ kocht in de jaren ’40 een huis aan het kerkhof, in 1558 verhuisd naar groter pand aan het kerkhof’
De St.Jacobi werd nu een protestantsch bedehuis Jacobuskerk.
Een Mariabeeld bevindt zich in de R.K. kerk te Ramsdorf, als “Maria van Wenterswick’ De Monstrans werd eveneens gered en zou in Munsterland zijn terecht gekomen. (Klooster Burlo)
——————————————————————–
J
Omstreeks 1600 vinden wij het schoolmeesterambt van Winterswijk waargenomen door zekeren Godefridus Bucherus, eigenlijk prediker van beroep, die laatselijk te Almen gestaan had, doch aldaar wegens ergerlijk levensgedrag ontslagen was. Naar Winterswijk afgezakt, had hij hier weldra een van pastoor Rauwerts dochters leeren kennen en met deze een vrij huwelijk aangegaan. Aan die bijzondere relatie was het zeker te danken, dat hem tevens de kerkelijke administratie was opgedragen en hij nu en dan “den jetzigen pastoren (dat was dus zijn schoonvader) den kerckendienst mocht helffen verwalten”. ———————————————————————
De reformatie kwam ook in Winterswijk. De omwenteling bestond in het begin slechts uit het verkondigen van nieuwe ideeen buiten de officiele kerken in schuren en stallen, op hagepreken en huisbezoek. Volgens aantekeningen uit het Winterswijkse parochie-archief hebben hervormingsgezinden omstreeks 1574 een poging gedaan om de katholieken uit de Jacob sterk te weren.
Een verhaal spreekt zelfs van een verdrijving van de katholieken. Maar dezen telden in de volgende veertien dagen hun mensen en concludeerden, dat zij nog de meerderheid hadden, zodat zij de daarop volgende zondag door een trouwe opkomst de minderheid buiten de deur wisten te houden. De katholieken zouden zich daarna nog ruim 20 jaar in de kerk handgaven. Maar uiteindelijk kreeg de reformatie steeds meer aanhangers. Politieke belemmeringen verdwenen langzamerhand en ook de geestelijken wankelden, maar durfden nog niet openlijk voor hun mening uit te komen.
Over wie in Winterswijk de reformatie echt op gang heeft gebracht bestaat enige onduidelijkheid. Zo moet al omstreeks 1556 een zekere Hermanus Herberts, een ontvluchte monnik uit het klooster van Gross Burlo, de hervormde leer aan de Winterswijkse katholieken bekend hebben gemaakt. Andere menen, dat Pastoor Rauwerts, de belangrijkste persoon voor de reformatie in Winterswijk geweest is. Op 25 juli in het jaar 1599, tijdens het feest van de heilige Jacobus, zo werd verteld, zou hij tijdens een processie een preek ten gunste van de reformatie hebben gehouden en vervolgens op de splitsing van de Kottenseweg en de Wooldseweg de monstrans in de doornenstruiken hebben geworpen.
Een monumentje bij boerderij Schmittmann – Oldenkott aan de weg Sudlohn – Oeding herinnert ons aan het verhaal dat daar de weggegooide Winterswijkse monstrans teruggevonden zou zijn. Waar het monument nu staat, vond men, volgens overlevering, in de sloot de monstrans met een hostie uit de Winterswijkse St. Jacobskerk.
De toenmalige pastoor van Sudlohn ( oeding behoorlijk oorspronkelijk tot de parochie Sudlohn) zorgde voor de overbrenging van de monstrans in een feestelijke processie naar de St. Vituskerk. Jarenlang is het heilig vaatwerk in Sudlohn gebleven, tot op het moment dat de katholieke kerken in Nederland weer toegestaan waren. De sokkel van de in Sudlohn gevonden monstrans zou toen weer naar Winterswijk zijn gegaan, maar is nu niet meer terug te vinden.
De tekst van het monumentje is een oproep aan protestanten om zich aan de katholieke versie van de avondmaalsviering te houden:
Komm Calvinist komm Mennonist hore was hie gesprochen ist diess nicht vergisst, nehmt hin und isst das brod mein Fleisch geworden ist Kanst nicht o Christ das Wortlein ist zur pur Bedeutnuss ziehen Ein testament am lebens end muss der bedeutnuss fliehen Auf welche Weiss wortlich ein Speis Jesus sein Fleisch genennet als Fleisch dann iss glaub all gewiss was unser glaub erkennet
Voor de overgebleven katholieken in Winterswijk braken er na de reformatie moeilijke tijden aan. Ze waren van kerk en priester verstoken en moesten verre tochten ondernemen in de omgeving om zo aan hun godsdienstige verplichtingen te kunnen voldoen. Soms kwamen ook priesters en monniken naar Winterswijk om er in het geheim met de gelovigen de H.Mis te vieren. Er zijn verschillende pogingen gedaan door bisschoppen van Münster om de katholieken niet helemaal aan hun lot over te laten.In de zeventiende en achttiende eeuw was de verhouding tussen protestanten en rooms-katholieken slecht. Vooral in de 18e eeuw komt dit tot uiting doordat de katholieken, zelfbewuster geworden door de geestelijke steun uit het naburige Münsterland, herhaaldelijk aandringen op een eigen kerkgebouw. Hiertegen werd van protestantse zijde fel geprotesteerd. Zij, die het oude geloof trouw waren gebleven, gingen naar de voorposten in het Münsterland, te weten het klooster Zwillbrock, de kapel in Oeding, de parochiekerken in Vreden en Südlohn en de kruuskapelle bij Aalten.Toen op 4 mei 1795 de Fransen (Franse revolutie 1795-1813) in Winterswijk kwamen, brak er voor de katholieken een betere tijd aan. De leus: “Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap” betekende voor hen, dat ze vrij waren in het uitoefenen van hun geloof. Veertien dagen later, 17 mei, kwam pastoor Bonsmann vanuit Oeding naar Winterswijk en droeg in het huis van mej. Anna Geertruida Gijsbers de eerste H. Mis op, zonder dat men angst hoefde te hebben.Het archief van de RK parochie bevat een manifest aan mede-Christenen met het verzoek om ondersteuning en hulp bij de bouw van kerk. Het aantal katholieken was niet talrijk en onder hen waren wel enige vermogenden, maar de meesten waren van geringe of geen middelen voorzien. In 1799 werd het eerste kerkje plechtig ingewijd en de andere dag werd de eerste H. Mis daarin opgedragen In 1823 werd de eeuwenoude band met het bisdom Münster verbroken, toen Winterswijk en andere grensgemeenten bij decreet van van paus Pius VII dd. 19 maart 1823 werden ingedeeld bij het werkgebied van de priesters van de zogenaamde Hollandse Zending.De revolutie van 1848 bracht Thorbecke aan het bewind. De grondwetsherziening van hetzelfde jaar bracht de algehele vrijheid van kerkregeling, onderwijs en vergadering. De weg tot wederinvoering van de hiërarchie voor de R.K. kerk was hiermee in principe vrijgekomen. Utrecht werd opnieuw aartsbisdom, Breda, Den Bosch, Haarlem en Roermond werden suffragaanbisdommen.De emancipatie van de katholieken in Winterswijk is dan ook, althans op kerkelijk gebied, op 22 juni 1854, voltooid met de heroprichting van de parochie van de H. Jacobus.Parochie-activiteiten: Bron: St.Ludger.nu -vanaf ‘Voor de overgeblevenen’
NOTES
14 juni 1533: Ffenne van Basten, met Jan van Renen horen gekoren ende thoegelaeten momber, hefft overgegeven ende vercofft vuer oer ende horen erven, Johan Rawerdinck, Mynnen synre echten huesfrouen, ende oren erven alle alsoedane gherechticheyt van den versterve hoers vaderss salygherss, dairmet sie an dat erve ende guet Rawerdynck, beleghen in den kerspell van Wenterswick, in de Woltbuerschap, beërfft mach syn ende vorder noch van horer moeder beërfft mach werden, nicht uitgescheiden, vuer ene summe van penninghen sie met oren momber vurs. bedanckte sich all ende wall guede betalinghe ende uitgericht t’syne; ende vertech dairvan vuir oir ende oren erven met hande ende monde, als dat ordell ende recht wyseden. Ende Fenne vurs. met oren momber vurs. gelaeffden vuir oir ende oren erven dess vercoeps ende vertichnissen vurs. Jan Rawerdinck vurs. ende synen medebeschrevenen t’stan ende t’wairen vuir all degene dess besprecken ende behinderen ende them rechten komen wyllen, thot allen thyden. Sunder arch off list. Bron: ADW (transcriptie), ORA Bvt inv.nr. 33 fol. 21
4 augustus 1533: Styna Rawerdynck, met Hermen Otterbecke horen gekoren ende tho ghelaeten momber, hefft vercofft ende overgegeven vuer ene summe van penningen, de sie hoir betaelt bekande, Johan Rawerdinck horen sonne, Mynen synre echten huesfrouwen, ende oren erven, all recht thoseggen ende gherechticheiden sy op datum huden hefft, off noch namaels krijghen mochte, an dat erve ende guet to Rawerdinck, in den kerspell van Wenterswick, in de Woltbuirschap ghelegen, nicht van uitghescheiden, ende hefft dess uitgegaen ende dair aff vuer oir ende oren erven erfflick ende ewelick vertegen ende wairschap ghelaefft. Bron: ADW (transcriptie), ORA Bvt inv.nr. 33 fol. 39
13 juli 1534: Egbert Rawerdinck, met Naelcken syn echte huesfrou, + hebben vercofft ende overgegeven vuir hon ende oren erven Johan Rawerdinck, Mynnen synre echten huesfrouwen, ende oren erven, alle alsodane gerechticheyden ende thoeseggen sy hebben offte noch durch doetlicken affganck Egberss vurs. moeder mochten krijgen, an dat erve ende guet thoe Rawerdinck, belegen in dem kerspell van Wenterswick, in de Woltbuerschop, hetsy dan an boulant, an groenlant, + an kempen, an bussch, an broick, nicht uitgescheyden, ghelyck Jan vurs. ende syn huesfrou dat op datum hueden in gebrueck hebben, vuir ene summe van penningen Egbert ende Naelcken elude vurs., bekanden hem deger(4) betaelt t’syne van Jan ende Mynnen vurs.; ende gengen der gerechticheiden wo vurs. uit ende geven sie dem gerichte op in de hant tot behoeff Janss ende Mynnen elude vurs. ende oren erven, en vertegen dairvan alless rechten erfflick ende ewelick vuir on ende oren erven. Bron: ADW (transcriptie), ORA Bvt inv.nr. 34 fol. 83
12 maart 1571: Hinrick Lutgers bekentt van ontfangen penningen und warer uprechter schult schuldich to sin Johan Rauwert, Lummen siner huisfrowen und oren erven, tweunddertich dalers, den daler van dertich Brabantse stuver, gelavende dairvan jarlix to geven und wall to betalen twe derselver dalers up sunt Martins dach in den winter, 14 dage voir of na onbehalt, uth sin huis und hoff und alinge gudt als hie nu heft off krigen mach, gelegen in den kerspel Wenterswick in der burschap Miste, wairvan die erste pensie angaen und verschinen nu negstvolgenden Martini, allent under penen van pendungh na lantrecht. Und heft derselver pensiën uthgegaen und vertichniss gedaen. Ock voir hem und sin erven verseckert und gelaeft alle tidt warschap und noch vorder und better vesteniss t’ doen als recht is. Beholtlichen die lose up vurs. termin mit 32 daler t’ done. Des sall und mach die enen dem anderen die lose ein vierdell jairs tovorens verwittigen und upkondigen. Allent sonder argelist. Bron: ADW (transcriptie), ORA Bvt inv.nr. 50 fol. 5
7 juni 1624: Erschenen Aelken Crampen, wedtwe wijlen Joannis Rauwertz, In sijnen leven Pastoirs toe Wenterschwick, mit haren Sonen und Schoonsonen Johan und Henrich Rauwertz, sampt Godefride Bucharo Pastorien thoe Verssevelt, Derick Schoemaecker und Meister Peter Pombreda, haren tot deser saecken erkorenen und toegelatenen Mombaren, Und Sie Johan Rauwertz Gertruidt van Asbeck eheluide, Henricus Rauwertz, Godefrides Bucheres Pastor – voer sijn huijsfrouw Jenneken Rauwerts cavierende – Derick Schoemaecker Vrede Rauwerts eheluijde, und Meister Peter Pombreda Berndt Rauwertz eheluijde, voer haer selffs, Und Sie semptlick als Cessionarij wijlen Heeren Bernhardi Hoijer, In sijnen leven Conventualn thoe Wedderen – daervoer gelijckfals cavierende – eens, Und Elias Rauwertz Aelken Hillebrandts eheluijde anderdeels, Die bekanden in qualiteit vorschreven respective voer sich, haren mitbeschreven und erven, Demnae sich hierbevoren seeckere underscheedtlicke questien, actien und missverstende tuschen Ihnen hinc inde verholden hedden, Dat Sie numehr vanwegen derselven, die olderlcike Rauwertz Behuijsong und toebehoer sampt Rekenboeck angaende, giene aver all uthbescheijden, guetlick, frundtlick, endtlick und onwedderroeplick vergelijckt und verdragen wehren, Alsoe und dergestaldt, Dat Parthien vorschreven voer sich und haren erven bekanden van wegen aller actien, rekenongen und furderongen, Schulden und wedderschulden, gemelte Olderlicke Rauwertss Behuijsong, toebehoer und Rekenboeck concernierende, Sie und die Ihren tot dato deses enichsins in specie offt genere op und tegens malckanderen tepretendieren gehadt, nu mher volnkomentlick und thoe dancke voldaen, entrichtet, vergenuegt und betaelt tesijn, Bedanckten sich reciproce derselven goeder volnkomener betalong, quitierende daerop in krafft deses, gelavende malckanderen alles in qualitiet vorschreven derselven waerschap, verner und beter verschrijvong und vestniss na Landtrechte, Und hebben demnae Aelken Crampen, Wedtwe Rauwertz vorschreven Johan Rauwertz Gertruidt van Asbeck eheluijde, Henricus Rauwertz, Godefridus Bucherus Pastor -voer sijn huijsfrow cavierende- Derick Schoemaecker Vrede Rauwerts eheluide, und Meister Peter Pombreda Berndt Rauwertz eheluijde, allet voer sich, haren mitbeschreven und erven, voer eene walbetaelte Somma geldes, deren haer E. und Sie sich goeder volnkomner betalongh bedanckten, bester und bestendichster formen rechtens gecediert, avergegeven, und opgedragen, doende sulcx in krafft deses, Eliæ Rauwertss Aelken Hillebrandtss eheluijden und haren erven, Die gerechte helffscheidt der Rauwertss Behuisong und Hoffs, inden Darpe Wenterschwick, tuschen Herman van Bastens und Wissincks behuijsong und Erven gelegen, mit eenen ende anden Kerckhoff, mitten anderen ende ande strate schietende, Item die helffscheidt van een Goorden voer gemelten Darpe, mit eener sijdt ande Huijsinck wijsche, mitter ander sijdt ande Volmers, nu Onnekincks, Item Fennen Geerdes und der Erven Sanders ter Woerts goerdene gelegen, mit eenen ende an zaliger Herman ter Woerts goorden, mitten anderen ende ande gemeine strate schietende, Und die helffte van een stuck Landes, oick voer den Darpe mit eener sijdt langs de strate tegen zaliger Henrick Lebbincks grondt aver, mitter ander sijdt an Willem Wehnincks landt gelegen, mit beijden enden oick ande straten schietende. Alle mit derselven olde und nije toebehoer und gerechticheit, voer doerschlechtich kommerfrij, uthbescheijden Inliggenden gewoontlicken beswehr, Und hebben daerop mitt hant, halm unnd monde vertegen, Gelavende sampt und besonder und Jeder eene voer allen, derselven In maten vorschreven testaen, te wachten , tewaren, Fol. 32 – und eene rechte waer te sijn, verner und beter verschrijvong und erffvestniss tedoen nae Landtrechte, Bij veronderpandong aller haerer sembtlichen und Jederen iegenwoirdigen und toekompstigen, gereiden und ongereiden goederen, woe offt waer die gelegen und antoetreffen wehren, Des hebben Elias Rauwert Aelken Hillebrandtss eheluijde vorschreven, voer sich und oeren erven op haer Andeel und quota van seecker Hondert daler opte Wiggers Cavenstede und Clockhege staende, vermitz desen gerenuntieert und vertegen, desselven oick waerschap und vestniss gelaefft nae Landtrechte, Bij veronderpandongh harer goederen, Voerbeholden dannoch Partien beijdersijdtz vorschreven, dat Imfall baven alle toeversicht van wegen harer Olderen und Voerolderen zaligen Johan und Lummen Rauwertz tot eeniger tijt enige Schulde offt beschweer, anders dan den Erven gemeinlick tegenwoirdichlick kundich und bewust, ankomen mochten, Dat Sie und hare erven Ider pro quota Dieselve helpen propelleren offt dragen und betalen sullen, Alles sonder Inrede, bedroch und argelist. Bron: Franciska Ruessink (transcriptie), ORA Bvt inv.nr. 397 fol. 30v-32
De emancipatiestrijd van de Winterswijkse Katholieken
Heilig Hart-beeld onthuld 15 augustus 1919 ter gelegenheid zilv. Priesterjubileum Pastoor van Berkel
Uit: 200 Jaar St. Jacobus Parochie Winterswijk Uitgave: Het Museum,1995 Christien Saris, Ilse Saris Eindredactie: Peter Meerdink en Wim Scholtz
Wanneer Karel de Grote in of omstreeks het jaar 785 aan abt Bernrad opdracht geeft in West- Saksen het christelijk geloof te verkondigen, vormt deze benoeming het begin van de kerstening van Winterswijk en omstreken. Winterswijk wordt volgens J.Prinz het middelpunt van de missieactiviteit van abt Bernrad, die er een “Taufkirche” – een klein houten kerk of kapel – opgericht moet hebben. De plaats, waar het eerste ( houten) kerkje verrezen is en nu het huidige kergebouw staat, was een deel van de zogenaamde Hoofdhof van Winterswijk, die door grachten omgeven moet zijn geweest.
Na de dood van abt Bernrad droeg Karel de grote in 792 de verkondiging en bevestiging van het Christendom in West- Saksen op aan de Fries Ludger. Op 30 maart 804 werd Ludger tot bisschop gewijd. Hij was daarmee de eerste bisschop van Munster. Tot zijn bisdom behoorde ook het oerspel Winterswijk. De hoofdhof Winterswijk werd omstreeks het jaar 1070 door de toenmalige bisschop van Munster geschonken aan het St.Mauritiusklooster te Munster. dat deed hij om het klooster inkomsten te verschaffen. Mensen die op de hoofdhof woonden waren horeig, dus min of meer eigendom van het klooster. Het is niet zeker, of de Winterswijkse kerk werd gesticht op een bestaande hoofdhof, zoals destijds voorgeschreven. Het is ook mogelijk, dat de monniken van “St. Mauritius” ten behoeve van hun eigen mensen, een kapel hebben laten bouwen op de hoofdhof binnen de begrachting, zodat deze goed beschermd lag.
De Jacobskerk, de vroegere katholieke kerk
De Jacobskerk in Winterswijk behoort in oorsprong dus tot de allereerste kerken van het oude bisdom Munster. De eerste, waarschijnlijk houten kerken werden opgevolgd door een romaanse, stenen kerk. Vanaf het einde van de Middeleeuwen is in verschillende fasen het huidige, gotische kerkgebouw tot stand gekomen.
De oudste fase, zoals die nu nog zichtbaaris, is het koor. Daaraan herinneren de jaartallen 1472-1474 boven het middelste koorvenster en het alliantiewapen van de toenmalige pandheer van de heerlijkheid Bredevoort, de heer van Gemen, en zijn echtgenote, in een van de koorgewelven. Met de bouw van de otren werd begonnen in 1507; omstreeks het midden van de zestiende eeuw had de Jacobskerk zijn huidge vorm bereikt. Herinneringen aan de katholieke oorsprong zijn onder meer de gewelfschilderingen en het gebeeldhouwde kerkportaal, met daarin de tekst:
Anno Domini MDVII in den naem uns Heren ende Maria sine lieve Moeder ende uns Hillighen Patroens Sinte Jacob is angelacht dye yrste steyn van desen Toern up ten derden dach in der maent Septembri.
De Reformatie
De reformatie kwam ook in Winterswijk. De omwenteling bestond in het begin slechts uit het verkondigen van nieuwe ideeen buiten de officiele kerken in schuren en stallen, op hagepreken en huisbezoek. Volgens aantekeningen uit het Winterswijkse parochie-archief hebben hervormingsgezinden omstreeks 1574 een poging gedaan om de katholieken uit de Jacob sterk te weren.
Een verhaal spreekt zelfs van een verdrijving van de katholieken. Maar dezen telden in de volgende veertien dagen hun mensen en concludeerden, dat zij nog de meerderheid hadden, zodat zij de daarop volgende zondag door een trouwe opkomst de minderheid buiten de deur wisten te houden. De katholieken zouden zich daarna nog ruim 20 jaar in de kerk handgaven. Maar uiteindelijk kreeg de reformatie steeds meer aanhangers. Politieke belemmeringen verdwenen langzamerhand en ook de geestelijken wankelden, maar durfden nog niet openlijk voor hun mening uit te komen.
Over wie in Winterswijk de reformatie echt op gang heeft gebracht bestaat enige onduidelijkheid. Zo moet al omstreeks 1556 een zekere Hermanus Herberts, een ontvluchte monnik uit het klooster van Gross Burlo, de hervormde leer aan de Winterswijkse katholieken bekend hebben gemaakt. Andere menen, dat Pastoor Rauwerts, de belangrijkste persoon voor de reformatie in Winterswijk geweest is. Op 25 juli in het jaar 1599, tijdens het feest van de heilige Jacobus, zo werd verteld, zou hij tijdens een processie een preek ten gunste van de reformatie hebben gehouden en vervolgens op de splitsing van de Kottenseweg en de Wooldseweg de monstrans in de doornenstruiken hebben geworpen.
Een monumentje bij boerderij Schmittmann – Oldenkott aan de weg Sudlohn – Oeding herinnert ons aan het verhaal dat daar de weggegooide Winterswijkse monstrans teruggevonden zou zijn. Waar het monument nu staat, vond men, volgens overlevering, in de sloot de monstrans met een hostie uit de Winterswijkse St. Jacobskerk.
De toenmalige pastoor van Sudlohn ( oeding behoorlijk oorspronkelijk tot de parochie Sudlohn) zorgde voor de overbrenging van de monstrans in een feestelijke processie naar de St. Vituskerk. Jarenlang is het heilig vaatwerk in Sudlohn gebleven, tot op het moment dat de katholieke kerken in Nederland weer toegestaan waren. De sokkel van de in Sudlohn gevonden monstrans zou toen weer naar Winterswijk zijn gegaan, maar is nu niet meer terug te vinden.
De tekst van het monumentje is een oproep aan protestanten om zich aan de katholieke versie van de avondmaalsviering te houden:
Komm Calvinist komm Mennonist hore was hie gesprochen ist diess nicht vergisst, nehmt hin und isst das brod mein Fleisch geworden ist Kanst nicht o Christ das Wortlein ist zur pur Bedeutnuss ziehen Ein testament am lebens end muss der bedeutnuss fliehen Auf welche Weiss wortlich ein Speis Jesus sein Fleisch genennet als Fleisch dann iss glaub all gewiss was unser glaub erkennet
De katholieken na de reformatie
Voor de overgebleven katholieken in Winterswijk braken er na de reformatie moeilijke tijden aan. Ze waren van kerk en priester verstoken en moesten verre tochten ondernemen in de omgeving om zo aan hun godsdienstige verplichtingen te kunnen voldoen. Soms kwamen ook priesters en monniken naar Winterswijk om er in het geheim met de gelovigen de Heilige Mis te vieren. Er zijn verschillende pogingen gedaan door bisschoppen van Munster om de katholieken niet helemaal aan hun lot over te laten.
Een van die bisschoppen die zich dat aantrok was Ferdinand van Beijeren. Hij bestuurde het bisdom Munster van 1622 – 1650. Hij richtte verschillende kloosterhuizen op, zodat in de zielzorg van de verlaten streken zou worden voorzien. De kerspelen Aalten, Dinxperlo, Eibergen, Geesteren, Groenlo, Hengelo, Neede, Silvolde, Zelhem, Varsseveld en Winterswijk en de drie stadjes Bredevoort, Lichtenvoorde en Borculo behoorden tot het bisdom Munster.
Ferdinand I stichtte in 1628 een Franciscaner – klooster in Bocholt, zodat van hier uit de nodige hulp aan de vervolgde en van priesters verstoken katholieken in het grensgebied kon worden gebracht. de paters trotseerden hoge boetes en gevangenisstraffen, om het geloof te verkondigen. vanuit Bocholt was het pater Hugelinus Flegen, die met zijn helpers door prediking en bediening van de Heilige Sacramenten veel bijdroeg aan de instandhouding van het katholicisme in deze streken. Om het apostolische werk met meer gezag en zekerheid te kunnen voortzetten, kon Flegen rekenen op de steun van bisschop Ferdinand van Munster.
Grenskapellen
Het werd steeds moeilijker om het katholieke geloof in de Achterhoek te belijden. Verschillende paters werden door soldaten van Bredevoort gevangen genomen en tegen zeer hoog losgeld vrijgelaten, dat uiteraard door de katholieken moest worden betaald. De kloosterlingen konden steeds moeilijker de grens over zonder gevangen te worden genomen. Daarom besloot men tot de oprichting van grenskapellen, die zeer belangrijk voor de Winterswijkse katholieken werden. Degene die zich hiervoor vooral heeft ingezet is de Munsterse bisschop Christoph Bernard van Galen, ook wel “Bommen Berend” genoemd. Zo gingen de katholieken van Meddo en Huppel naar de speciaal voor dit doel opgerichte kapel in Zwillbrock; vanuit Huppel ging men ook naar de parochiekerk in Vreden. Naar de parochiekerk van Sudlohn gingen de mensen uit Ratum. Vanuit Corle en Miste gingen ze naar de – eveneens hiervoor gebouwde – Kruuskapelle bij Aalten. Uit het dorp en de buurtschappen Dorpbuurt., Kotten, Brinkheurme en Woold gingen de Katholieken naar de slotkapel van Oeding en een ander deel van Kotten ging naar het klooster Gross Burlo.
De kapel in Oeding
Voordat we het gaan hebben over de heroprichting van de katholieke kerk in Winterswijk, zullen we eerst naar de slotkapel in Oeding moeten kijken. Deze was namelijk het toevluchtsoord voor de grootste groep Winterswijkse katholieken. Oeding was oorspronkelijk een burcht, die behoorde aan Johan van Bernsfeld, die dit adellijke goed in 1353 aan de bisschop van Munster verkocht.
In 1672 kwam er tijdelijk verandering in grote delen van nederland, want door invallen van de Fransen en Munstersen – de laatsten onder leiding van bisschop “Bommen berend” – werden de katholieken in hun rechten hersteld. Maar al spoedig kregen de protestanten weer de overmacht. De priesters, die nog maar net waren aangesteld, moesten wederom het land ontvluchten. Tot deze priesters behoorde ook de Winterswijkse pastoor Plaiman. Hij moest in 1674 uitwijken naar Sudlohn en kwam ook bij de Oedingse kapel, waar hij tijdelijk de heilige Mis opdroeg. Plaiman verliet Oeding in 1674 (hij ging naar Ramsdorf) en zijn opvolger in 1680. Ze werden beiden op eigen verzoek door de bisschop overgeplaatst, omdat de plaatselijke gemeenschap hen niet kon onderhouden en zij niet van aalmoezen konden leven.
Wellicht is door bemiddeling van pastoor Plaiman het Mariabeeld van Winterswijk in Ramsdorf terecht gekomen. De kapel, die naast kasteel Oeding binnen de grachten lag, werd langzamerhand te klein om alle katholieken bijeen te brengen. Bovendien was het kasteel Oeding sinds 1750 in handen van de protestantse familie Van keppel, die de plaatselijke katholieke gemeenschap erg vijandig gezind was. Ook was de oude kapel bouwvallig geworden.
Een uitkomst bood Conradus Bernardus Schutte, pastoor van Harreveld, die op 22 augustus 1757 in zijn testament een schenking deed. Hij schrijft in zijn testament, dat hij een kapel of openbare ruimte, bij de burcht in zijn geboorteplaats Oeding wil hebben. Die ruimte zou voor de verlaten katholieken van Holland, met name voor die van Winterswijk moeten dienen. Verder wil hij met toestemming van bisschop van Galen, dat men in deze kapel zowel aan zijn kerkelijke verplichtingen kan voldoen, als de sacramenten kan ontvangen. In zijn testament geeft Schutte ook aan dat de bestaande kapel bijna een ruine is. Omdat de pater-missionaris, die belast was met de zorg voor de Winterswijkse katholieken, tot nu toe geen permanent onderdak had, wilde Schutte zijn ouderlijk huis met brouwhuis en tuin schenken, onder de voorwaarden, dat het woonhuis zodanig vergroot werd, dat er voldoende ruimte kwam voor een kapel ter ere van de apostel Jacobus en dat het brouwhuis ter beschikking gesteld werd en aangepast werd tot huisvesting voor de pater-missionaris. Hij vermaakte deze goederen met de uitdrukkelijke bepaling, dat deze ten dienste zouden komen van de zielzorg voor de katholieken uit Winterswijk. Deze droegen zelf ook het nodige bij in materiele zin, op grond waarvan zij zich later als rechtmatige mede-eigenaars beschouwden. Tevens moest de dienstdoende pater elke maand voor de schenker en zijn gestorven ouders en overige familieleden een Heilige Mis opdragen.
Deze schenking werd door de kloosterorde, met toestemming van de bisschop aanvaard. Zo werd de bouw door de bisschop in Munster in 1765 toegestaan. Voor de bouw kwamen giften van de Franciskaner – Orde in Munster. Verder kwamen er giften uit Ahaus en Bocholt door middel van een collecte. De katholieken uit Winterswijk, Oeding en de buurtschap Nichteren droegen door bijdrage in stenen, hout, hand- en spandiensten – geen geld, althans niet voldoende – aan de bouw bij. Men kon pas in 1766 beginnen, nadat freule Th.S. van Furstenberg bij testamentaire beschikking een fonds oprichtte, waaruit ten behoeve van de kapel te Oeding jaarlijks een vast bedrag werd uitgekeerd voor het onderhoud van de twee priesters. Om die reden was de kerk pas in 1768, de klokketoren pas in 1771 klaar. Op 10 maart 1765 werd de eerste steen voor de nieuwe kerk in Oeding gelegd. Op 10 maart 1768 werd voor het laatst in de oude kapel een mis opgedragen en op de 13de maart van datzelfde jaar de eerste Heilige Mis in de nieuwe kapel aan de Burgring. De Winterswijkse katholieken bleven naar deze kerk gaan totdat ze een eigen kerk in Winterswijk kregen.
De verhouding katholiek – protestant
In de zeventiende en achttiende eeuw was de verhouding tussen protestanten en rooms-katholieken slecht. Vooral in de 18 e eeuw komt dit tot uiting doordat de katholieken, zelfbewuster geworden door de geestelijke steun uit het naburige Munsterland, herhaaldelijk aandringen op een eigen kerkgebouw. Hiertegen werd van protestantse zijde fel geprotesteerd. Zoals verteld gingen zij, die het oude geloof trouw waren gebleven, naar de voorposten in het Munsterland, te weten het klooster Zwillbrock, de kapel in Oeding, de parochiekerken in Vreden en Sudlohn en de Kruuskapelle bij Aalten. De katholieken waren vrij om deze kerken en kapellen te bezoeken, maar hen was in die tijd verboden om in eigen land de mis te laten opdragen, kinderen te laten dopen of een huwelijk te laten inzegenen.
De paters Franciscanen van Bocholt hebben zich het lot van de Winterswijkse katholieken aangetrokken. Om hen de moeite van de reis naar Oeding te besparen, hebben deze paters herhaaldelijk in het geheim ( vaak als boer of marskramer verkleed) , Winterswijk bezocht om in een huis of schuur samenkomsten te houden. Zodra de protestanten er lucht van kregen, was het ermee gedaan. In het begin van de 18e eeuw kregen de katholieken meer durf, waarschijnlijk doordat de toenmalige drost van Bredevoort, baron van Coeverden tot Walvaert hen heimelijk steunde. In 1719 komt het tot een openlijke uitbarsting. Op 29 december 1718 schreef een notulist van de Hervormde Gemeente dat er sedert enige tijd geruchten de ronde deden dat het Pausdom de vrijheid nam om in dit kerspel haar godsdienst te beoefenen en dat ze daarmee een begin zouden maken. Tot dusver had men daarvan nog niets vernomen. Op 28 december waren op boerderij Balink in de dorpsbuurt in een kamer verschillende “papisten” bijeen gekomen. Men zei, dat een zekere pater Jurien, een monnik uit het klooster van Zwillbrock, daar “een soorte van Godsdienst soude verricht hebben”. Dit bericht werd door anderen bevestigd en daarom oordeelde de kerkeraad, dat dit een “kwaad beginsel” was, dat tegengegaan moest worden. men wilde bij de drost een klacht indienen en als ze daat hun gelijk niet konden behalen, zouden ze naar andere instanties gaan. De drost zou een onderzoek instellen, maar daar kwam niets van terecht. Op 19 maart 1719 heeft men bij Balink zelfs weer een kerkdienst gehouden, waar veel katholieken op af kwamen. De kerkeraad van de hervormde gemeente reageerde hier bedroefd op en stuurde nogmaals een request. Ondertussen gingen de katholieken door met hun godsdienstoefeningen. Op 25 en 26 maart kwamen ze opnieuw bij Balink bijeen, waar een monnik uit Vreden de mis opdroeg. De hervormde gemeente vernam dit en de dominee en de voogd gingen naar Balink. Toen ze daar aankwamen konden ze de priester niet vinden. Na het eindigen van de kerkdienst van de hervormde gemeente ging een andere dominee met enkele kerkgangers naar balink en zochten net zolang totdat ze de priester op zolder onder het stro vonden. De priester kreeg geen straf, zelfs geen boete, tot ongenoegen van de Hervormde Gemeente.
Op 3 september 1751 kwamen er weer klachten binnen over het gedrag van de katholieken die poogden om kerkdiensten te houden. Men vroeg de raadsheren het verzoek van de katholieken niet in te willigen, ter voorkoming van alle problemen.
Pogingen tot het bouwen van een kerk
De katholieken dienden herhaaldelijk, in 1765, 1774, 1784 en 1787, requesten in, zowel bij de Prins van Oranje als Heer van Bredevoort, als bij de Staten van Gelderland, om toestemming te krijgen voor de bouw van een kerk. Zij droegen daarvoor enkele argumenten aan. Het eerste argument was de grote afstand die bejaarden en kinderen moesten afgleggen naar de kerken. Een lijst werd bij gevoegd met vermelding van het aantal personen, het aantal uren die men moest lopen en om welke kerken het ging. In het dorp betrof het 82 gezinnen met 333 personen. In het totale kerspel waren het 180 gezinnen met 861 personen. Het tweede argument was, dat er niet goed voor de armen gezorgd kon worden, omdat de katholieken naar verschillende kerken gingen. Er was dus geen centrale armenkas; wanneer de katholieken naar een kerk gingen, kon men de armenzorg beter organiseren. Bovendien werden na de mis huishoudelijke zaken gekocht, zodat de winkeliers in Winterswijk inkomsten mis liepen. Er waren dus ook nog argumenten op economische gronden. De hervormden waren natuurlijk tegen deze plannen en dienden daarom een klacht in bij de drost. Volgens hen hadden de katholieken helemaal geen reden van klagen over de verre afstanden, die afgelegd moesten worden om een kerk te bezoeken. Veel hervormden moesten immers ook van ver komen. Drost Van Pallandt nam een gematigde positie in. De drost kon niet openlijk voor de katholieken uitkomen, omdat hij bang was problemen met de hervormden te krijgen. De drost van Bredevoort moest eens in de twee weken te Winterswijk het gericht voorzitten. De zittingen duurden soms zo lang, dat de drost ’s avonds , met name in de winterdag, in het donker naar huis moest, onder welke omstandigheid zijn tegenstanders hem gemakkelijk kwaad zouden kunnen doen. Bovendien had het hem al de grootste moeite gekost om de woedende bevolking in de hand te houden toen de katholieken mis hielden bij Boer Balink.
De drost pleitte dan ook voor een kerk een eind buiten Winterswijk, door de Staten van Gelderland in overweging te geven om de kerk te bouwen op de grens van de Heerlijkheden Bredevoort en Borculo. Dat was nog geen verbetering van het lot van de katholieken, want dan moesten ze net zo ver lopen naar een kerk aan de andere kant van Winterswijk. De drost gaf nog een “oplossing” voor het probleem: “bouw een kerk in Bredevoort; als de hervormden amok maken hebben we altijd nog soldaten bij hand.” Kennelijk wilde de drost wel medewerking verlenen, maar hielden de Staten van Gelderland alles tegen. De situatie bleef tenminste ongewijzigd tot de Bataase Revolutie in het voorjaar van 1795.
De Franse tijd en daarna
Toen op 4 mei 1795 de Fransen in Winterswijk kwamen, brak er voor de katholieken een betere tijd aan. De leus: “Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap” betekende voor hen dat ze vrij waren in het uitoefenen van hun geloof. Veertien dagen later, 17 mei, kwam pastoor Bonsmann vanuit Oeding naar Winterswijk en droeg in het huis van mej. Anna Geertruida Gijsbers de eerste Heilige Mis op, zonder dat men angst hoefde te hebben. Het huis van Anna Gijsbers werd in 1815 aan de gemeente voor f 1550,- verkocht voor de bouw van een gemeentehuis. Na pastoor Bonsmann kwam pater Linnius Verhorst die tot 1797 pastoor bleef. Hij werd opgevolgd door Hermanus Johannes Schreven.
Het archief van de RP Parochie bevat een manifest aan mede-Christenen met het verzoek om ondersteuning en hulp bij de bouw van een kerk. Het aantal katholieken was niet talrijk en onder hen waren wel enige vermogenden, maar de meesten waren van geringe of geen middelen voorzien. Tevens is er bij de gemeente een verzoek ingediend om een collecte te mogen houden. Behalve dit manifest is er door G.Schreven C.zoon, G.Schreven H.zoon, Berent Schuurmans H.zoon en Aalbert Balijnk een brief naar de Vertegenwoordigers van het Vrije Volk van Gelderland geschreven, d.d. 28 juni 1795, ook met het verzoek om een vergunning te krijgen voor de koop van een huis en grond voor een katholieke kerk en een pastorie in de Misterstraat.
De koop wordt 29 maart 1798 gesloten en gaat in op 1 mei. Voorwaarden voor de ondertekening van de koopakte waren dat de verkopers er voor half mei uit moesten zijn. Ze mochten voor een jaar de twee voorkamers gebruiken, tot mei 1799. De bouwkosten bedroegen f 420,-. Op 22 juni 1799 mocht pastoor Johannes Schreven de eerste steen van de nieuwe kerk leggen, waar inmiddels een bouwvergunning voor gegeven was. Op 16 november 1799 werd het gebouw plechtig ingewijd en de andere dag werd de eerste Heilige Mis daarin opgedragen. Dit eerste kerkje stond in de Misterstraat aan de achterzijde van winkelpand “De Zon”.
Herstel van de bisschoppelijke hierarchie
In 1823 werd de eeuwenoude band met het bisdom Munster verbroken, toen Winterswijk en andere grensgemeenten bij decreet van paus Pius VII d.d. 19 maart 1823 werden ingedeeld bij het werkgebied van de priesters van de zogenaamde Hollandse Zending. De revolutie van 1848 bracht Thorbecke aan het bewind. De grondwetsherziening van hetzelfde jaar bracht de algehele vrijheid van kerkregeling, onderwijs en vergadering. De weg tot wederinvoering van de hierarchie voor de rooms-katholieke kerk was hiermee in principe vrijgekomen. Utrecht werd opnieuw aartsbisdom, Breda, Den Bosch, Haarlem en Roermond werden suffragaanbisdommen.
De emancipatie van de katholieken in Winterswijk is dan ook, althans op kerkelijk gebied, op 22 juni 1854, voltooid met de oprichting van de parochie van de Heilige Jacobus.
Voor 1901 zonder spits
De bouw van Sint Jacobus
Uit: 200 Jaar St. Jacobus Parochie Winterswijk Uitgave: Het Museum,1995 Lennaart Elgershuizen/Nathalie Kolkman Eindredactie: Peter Meerdink en Wim Scholtz
Hoewel de katholieken vanaf 1799 weer konden beschikken over een eigen kerkgebouw, waren hiermee alle problemen nog lang niet opgelost. Van het begin af aan was de kerk te klein. Sinds het klooster Zwilbroek in 1811 was opgeheven, kwamen ook de Meddose parochianen weer in Winterswijk ter kerke, zodat regelmatig zo’n 800 mensen de mis bijwoonden, deelde pastoor Schreven in 1819 burgemeester Willink mede. In antwoord op diens verzoek om inlichtingen omtrent de toestand van de kerk, klaagde hij onder meer, dat in de winter de halve gemeente buiten in de sneeuw moest staan, terwijl in de zomer vaak 1/3 tot 1/4 deel buiten de kerk op het plein moest blijven. En over de slechte staat van de kerk: “in geval van drijfregen of jagtsneeuw gebeurt het derhalve haast altoos, dat niet alleen het plafond van boven nat en vochtig wordt en daardoor te schande gaat, maar dat ook vaak gehele plassen water in de kerk staan en het altaar vaak heel en al nat wordt “. Na nog wat klachten over de situatie, merkte de pastoor noh op, dat hij van mening was, dat men de mensen door de omgeving moet laten ervaren, dat ze in Gods huis zijn. Toen pastoor Schreven op 15 november 1826 overleed, liet hij een legaat van f 1000,- na. Er zijn echter geen bewijzen gevonden, dat de kerk toen ook inderdaad verbeterd is.
De eerste stappen tot de bouw van een nieuwe kerk.
Sinds Schrevens klacht zal er heel wat zijn nagedacht en gepraat over verbetering van het kerkgebebouw. In elk geval lag er in 1855 een uitgewerkt plan klaar, in opdracht van het kerkbestuur vervaardigd door architect H.J. Wennekers te Zutphen. De kerk zou ongeveer op het terrein van de toenmalige kerk moeten verrijzen. Het is merkwaardig, dat we dit weten uit een schrijven van de architect uit 1882, waarin hij het kerkbestuur verzoekt hem uiteindelijk eens zijn resterende honorarium van de afgelopen decennia volledig uit te betalen!
Het kerkbestuur werkt door, want in 1858 gaat er een schrijven naar Mgr.J.Zwijsen, aartsbisschop van Utrecht, waarin om toestemming wordt gevraagd voor de aankoop van een half huis naast de kerk, benodigd voor toekomstige vergroting van de bestaande kerk. Het was ook in te richten als bewaarschool, deze was al “lang gewenscht ” , en als vergaderruimte voor de armmeesters. Bovendien zou de pas opgerichte St. Vincentiusvereniging er haar spijskokerij naar toe kunnen verplaatsen. Als argument voor de koop wordt ook nog aangevoerd, dat een belendend perceel aan de andere kant van de kerk in het bezit is van een protestant, die zijn huis waarschijnlijk slechts voor een heel hoge prijs zou willen afstaan. De brief is ondertekend door pastoor H.Hemming en notaris J.B. Dericks, secretaris van het kerkbestuur. Mgr.zwijsen stemt toe.
In 1860 komt men echter met heel andere plannen. Dan wordt namelijk goedkeuring gevraagd om de pastorie en het aangekochte halve huis te ruilen met J.H. Lindeman voor twee andere huizen in de Misterstraat, niet ver van de kerk. Het ene huis was geschikt voor pastorie en het andere voor een bouwplaats van een nieuwe kerk. Opnieuw stemt mgr. Zwijsen toe. Op de verworven plek zal de nieuwe huidige St. jacobuskerk verrijzen. In oktober inspecteert architect Wennekers het terrein en maakt een nieuw ontwerp.
Financien
De financiering levert flinke problemen op. Het kerkbestuur stelt in september 1861 een verzoekschrift om subsidie op, gericht aan de koning, en schrijft daarin, dat de rooms – katholieke gemeente al lang de behoefte heeft gehad aan een ruimer kerkgebouw. De oude kerk bevat door “ophooping van zitbanken” 360 zitplaatsen ,terwijl ze slechts voor 280 ruimte heeft, waar er 400 nodig zijn. Deskundigen hebben echter verklaard, dat het niet mogelijk was de kerk te vergroten zonder het oude muurwerk, eigenlijk het gehele gebouw af te breken.
Men is steeds voor de grote kosten van nieuwbouw terug gedeinsd. De gemeente had al een schuld van f 5000,- vanwege de aankoop van de pastorie. de kosten van een nieuwe kerk zijn geraamd op f 14.450,-. Samen met de schuld is dus f 19.450,- nodig, De gemeente heeft een zielental van 700, hieronder zijn 75 armen, en ruim de helft kan weinig of niets geven. De overigen zouden samen een bedrag van f 4000,- kunnen opbrengen. De verkoop van het terrein van de oude kerk zou ongeveer f 1000,- kunnen opleveren. De jaarlijkse ontvangsten worden op rond f 4000,- geraamd. De kleine en weinig gegoede gemeente zou tot de gezamelijke kosten aldus f 9000,- kunnen bijdragen.
De koning wordt verzocht om de ontbrekende f 10.450,- beschikbaar te willen stellen. Blijkbaar is dit verzoek om onbekende redenen toch niet verzonden, of niet gehonoreerd, want in december 1865 wordt een nieuw concept opgesteld. De omstandigheden zijn dan ingrijpend gewijzigd. De parochianen in de buurtschap Meddo hadden inmiddels in het voorafgaande jaar uit zelf verworven fondsen met aartsbisschoppelijke toestemming een eigen kerkgebouw gesticht. Hoewel zij nog tot 1889 tot de Winterswijkse parochie zouden blijven behoren, weigerden zij voortaan om ook financieel bij te dragen in de bouwkosten van de nieuwe kerk in het dorp. Onder hen bevonden zich nu juist veel welgestelde landbouwers, waarop de pastoor zijn hoop had gevestigd. De resterende RK- gemeente bestond voor het grootste gedeelte uit onvermogende handwerklieden, dagloners en wevers. het financiele verlies door deze afscheiding was van dien aard, dat pastoor hemming alle hoop op voltooiing van de onderneming opgaf, overplaatsing aanvroeg en verkreeg!
Zijn opvolger pastoor van Oppenraay liet zich niet uit het veld slaan. Ter bestrijding van de kosten werd bisschoppelijke toestemming gevraagd voor het oprichten van een plaatselijke penningvereniging. De bedoeling hiervan was om in vier jaar tijds f 5000,- te laten inzamelen door benoemde collectanten. Ook wilde men proberen om op andere manieren geld bijeen te brengen en vroeg daartoe permissie om elders in het aartsbisdom te mogen laten collecteren. De aartsbisschop gaf de pastoor verlof en een aanbeveling om liefdegiften in te zamelen onder vermogende katholieken en schonk zelf f 1000,- , welke aanmoediging door anderen met f 2000,- werd vermeerderd.
In september 1864 werd ook een collecte gehouden onder niet-katholieke inwoners, hetgeen f 600,- opleverde. Hoge inschrijvers waren de textielfabrikanten A. en H.C.J. Willink, doopsgezind predikant F. Meijes, bankier C.P. ten Houten en enkele scholteboeren. De resultaten van de inzamelingen waren goed, dus nam men met meer kracht de voorbereidende werkzaamheden onder handen.
Voorbereidende werkzaamheden.
De bekende architect P. Cuypers maakte enkele tekeningen in november 1864 en in december stuurde architect Wennekers aan de pastoor een drital ontwerpen. De begroting der bouwkosten varieerde van f 21.000,- tot f 27.000,-. Alle ontwerpen waren in dezelfde stijl uitgevoerd en hielden rekening met 500 zitplaatsen. De bouwdeskundige van het bisdom, G.W. van Heukelum, en de aartsbisschop, mgr. Schaepman, bogen zich samen ruim twee uur over de tekeningen. Daarop stuurden ze een aanbeveling aan pastoor van Oppenraay om het ontwerp van Wennekers te kiezen, en aldus geschiedde.
In 1865 werd een nieuwe begroting gemaakt, waarin er vanuit werd gegaan, dat de afbraak van de oude kerk en een woonhuis 140.000 bruikbare hele en halve stenen zou opleveren. Bestek en voorwaarden werden opgesteld, volgens welke de bestaande kerk zou worden afgebroken. Al het afbraakmateriaal, dat nog bruikbaar was, moest worden klaargemaakt voor hergebruik. het bouwterrein zou worden gezuiverd van zwarte grond en tot peilshoogte worden opgehoogd. Er moest een loods worden geplaatst voor de berging en bereiding van kalk, die uit Kotten zou worden aangevoerd.
Gezien de goede resultaten van de inzamelingen en andere gunstige perspectieven, besloot men in december 1865 opnieuw een verzoekschrift aan Zijne Majesteit te richten om subsidie. Naar verwachting zou de sloop van kerk en woonhuis een besparing van f 3000,- opleveren. Men meende in totaal over een kapitaal van f 12.000,- te zullen kunnen beschikken en wilde daarnaast een lening van f 8000,- afsluiten. Uitgaande van het momentele aantal van 500 communicanten en een verwachte vermeerdering van het zielental door uitbreiding van het fabriekswezen en door aanleg van een spoorwegverbinding van Amsterdam over Zupthen en Winterswijk naar Dortmund, wenste men nu ruimte voor 700 zitplaatsen. De aanvankelijke begroting werd daardoor overschreden. In een nieuwe begroting werden de bouwkosten nu geraamd op f 31.500,-. zodat het tekort dus f 11.500,- bedroeg. Het was allemaal duur, maar het was de bedoeling een kerk met voldoende ruimte en grote duurzaamheid te bouwen.
Bij het Ministerie van Justitie, dat de “Administratie van de zaken der RK eeredienst” behartigde, wees men de aanvraag in eerste instantie af. Men vreesde, dat de financiering van het tekort door lening zou mislukken en eiste daarom bezuinigingen. Het ingediende plan voor een kerk met drie beuken moest herhaaldeijk worden veranderd. Pastoor van Oppenraay wilde eigenlijk niet op ruimte en kwaliteit bezuinigen en overwoog daarom een verzoek in te dienen om de subsidie te verhogen tot f 6000,- . De aartsbisschop waarschuwde hem echter, dat hij daardoor hoogst waarschijnlijk de gehele subsidie zou verliezen. Gelukkig verzekerde Wennekers, dat de kerk voorlopig zou kunnen worden gebouwd met de toren tot aan de nok van het dak, met weglating van presbyterium, absis en torenspits.
Bij Koninklijk Besluit van 3 maart 1867 werd aan de parochiaal kerkbestuur te Winterswijk uiteindelijk een subsidie verleend voor de bouw van kerk en toren zonder presbyterium, sacristie, torenspits en vieringtorentje. Deze onderdelen zou men dan naderhand uit nog te verwerven middelen kunnen toevoegen. De toegekende subsidie bedroeg voor 1867 f 1000,- en voor drie volgende jaren totaal f 2.500,- , uit te keren in drie jaarlijkse termijnen.
Op 3 oktober 1867 vond de inschrijving plaats voor het bouwen van de kerk zonder de gemelde onderdelen. De laagste inschrijver was aannemer G. .Weijtjens te Huissen, aan wie de bouw voor f 22.875,- werd gegund.
In januari 1868 werd bisschoppelijke goedkeruing gegeven voor het sluiten van een loterijlening van f 8000,- ten bate van de financiering van het kerkgebouw. Er werden 800 aandelen uitgegeven ter waarde van f 10,- per stuk. De aflossing zou geschieden in 30 jaar. Om de verkoop van de aandelen te stimuleren werd er een loterijg aan verbonden, waarvan ieder jaar op 1 mei door de pastoor de trekking werd verricht. Aan de houders van uitgelote aandelen werd het verschuldigde terugbetaald. op enkele nummers viel daarbij een geldprijs.
De feitelijke bouw.
De bouw werd spoedig krachtig ter hand genomen. In maart 1868 werden de fundamenten voltooid en werd in de voorgevel de eerste steen gelegd in de rechter zijbeuk, met als inschrift het jaartal 1868. Hierachter werd een fles ingemetseld, waarin zich een perkament bevindt met de tekst in het latijn, waarvan de vertaling alsvolgt luidt:
“In het jaar des Heren 1868 op 4 april, de feestdqag van de heilige Isidorus, tijdens het pontificaat van onze allerheiligste vader in Christus en Heer, door Goddelijke voorzienigheid paus Pius de Negende, tijdens het archiepiscopaat van de zeer eerwaarde en doorluchtige heer Andrea Ignatius Schaepman en de regering van Willem de Derde, hebben in de parochie van de H.Jacobus te Winterswijk, in het aartsbisdom Utrecht, de eerste steen van deze kerk gelegd: J.M. van Oppenraay, pastoor; H.F. Schoenmaker, kapelaan; J.B. Dericjs. W.B. Smeek, J.F. Wissing, J.A. Mensinck, leden van het kerkbestuur”.
De fundamenten en opmetselingen moesten 1 december 1868 klaar zijn. Voor elke duizend stenen, die gemetseld werden, werd f 4,50 uitgekeerd. De betaling hiervan was elke zaterdagavond. Op 20 januari 1869 was de nieuwe kerk uitwendig geheel voltooid. de afwerking van het interieur, zoals het leggen van de vloer, moest tot het voorjaar uitgesteld worden. De bijzondere aanleiding daartoe was, dat de parochianen eigenlijk niet tevreden waren met de bestelde ramen van groen “broeiglas” en daarom geld hadden ingezameld voor de aanschaf van echte gebrandschilderde ramen. Bij het aanbreken van de winter waren deze nog niet gereed. De kerk lag aldus open voor alle weersinvloeden, zodat de gewelven nog niet konden worden gevoegd en de vloer nog niet kon worden gelegd, om vorstschade te voorkomen. Dat zou jammer zijn geweest van deze fraaie vloer van rode, blauwe en witte plavuizen in geometrische patronen, die een geschenk was van de gezamelijke jongelingen.
Op 27 juli 1868 werd de nieuw gebouwde kerk plechtig ingewijd en op 2 november werden de staties uit de oude kerk plechtig in de nieuwe opgehangen.
Hierna werd er zo’n tien jaar niet meer gebowud, hoewel reeds in 1876 machtiging werd vergregen voor de bouw van een sacrisitie. Aanleiding vormde een schenking door de familie Dericks van een tombe voor een Jozef-altaar, waarvoor de noodsacristie zou moeten wijken. Pas in 1879 werd er door J.F. Wissing een vergunning gevraagd aan het gemeentebestuur, om een steenbakkerij op te richten in de buurtschap Brinkheurne “tot het bakken van steenen ter voltooijing der Roomsch Catholieke Kerk te Winterswijk”.. Deze oven zou komen te staan op een stuk grond bij boerderij Buskers, dat eigendom was van notaris Dericks, lid van het parochiebestuur. De benodigde leem werd ter plekke gegraven en in een steenoven van tijdelijk karakter, een zogenaamde veldbrandoven, gebakken. De “katholieke steenbakkerij” produceerde vanaf 1880. De stenen werden gebruikt voor de bouw van het priesterkoor en de sacristie. Overigens leverde ook J.B. Overkamp uit Meddo stenen voor de bouw: Voor de 15.000 stenen, die hij in de maanden augustus, september en november 1881 aanvoerde, ontving hij f 165,-. Het geheel stond wederom onder architectuur van H.J. Wennekers.
Voor de bouw werd f 1000,- geschonken door Anna Maria Geesing onder de voorwaarden, dat na haar dood in perpetuum een gelezen jaargetijde werd gehouden en dat haar naam blijvend op de beide dodenlijsten werd geschreven. De eerste steenlegging geschiedde in juli 1881 door notaris Dericks en echtgenote, die hiermee als weldoeners werden geeerd. Achter het altaar werd een steen ingemetseld met het jaartal 1881, vergezeld van een oorkonde in een fles. Op 18 december 1881 werd het nieuwe priesterkoor plechtig ingewijd. Daarmee was de verbouwing nog niet klaar, want ter gelegenheid van het zilveren priesterfeest van pastoor Maas werden diezelfde maand gelden ingezameld voor o.a. de voltooiing van de kerkvloer.
De bouw van de toren.
Nu was er nog maar een halve toren, die nauwelijks boven het dak van de kerk uitstak, bekroond met een laag puntdakje. Er ontbraken nog acht en een halve meter muurwerk en een torenspits. Op 22 januari 1901 werd machtiging gevraagd om de bouw van de toren te voltooien. Een maand later onderzocht J. Roodenrijs de toren in verband met de opbouw, waarvoor hij f 15,- ontving. Hij keurde de bouw goed. Architect te Riele vroeg, welke fabriek de toren tot zover had opgebouwd en of deze nog bestond. Er was al een schets gemaakt van de toren. Het was de bedoeling, dat er kleine raampjes in zouden komen en dat er plaats was voor een uurwerk, waarboven een klokkestoel kon worden geplaatst.
In april van hetzelfde jaar werd de spits, of beter gezegd het puntdakje afgebroken. Hiervoor werd na inschrijving T.H. Nales te Groenlo voor het vedrag van f 7.968,- aangesteld. De kosten waren eerst op f 8.000,- geraamd, maar wegens stijging van het werkloon en van de prijzen van de bouwmaterialen moesten deze worden bijgesteld tot f 10.000,- . Door de parochie was in totaal f 4.000,- bijeengebracht, de rest moest worden geleend. Na de voltooiing van alle overige werken bracht de aannemer ter afsluiting nog de stenen latei, console en treden van de entree van het torenportaal aan. De torenspits werd bekroond met een fraai kruis, vervaardigd in de plaatselijke smederij van B.ter Hart. Met klokkengieterij Petit & Edelbrock in Gescher werd in juni 1901 een kontract afgesloten voor de levering van drie bronzen klokken in de toonhoogten G,B en C, met een gewicht van resp. 600, 350 en 240 kg. Deze werden op 17 maart 1902 geleverd en kostten 3.224 Mark.
Orgel
8 januari 1906 Nieuw orgel
Overige verbouwingen
In 1920 moest het priesterkoor worden gerestaureerd. Dit gebeurde onder architectuur van C, Croonen uit Oldenzaal door aannemer H. Willemsen. De ramen werden uitgehakt, de muren afgebikt en door schilder Konings opnieuw gedecoreerd. De kosten hiervan waren ruim f 4000, -.
Een bom, die op 9 maart 1945 in de tuin van notaris van Eekelen terecht kwam, vernielde alle ruiten van de pastorie en zeventien kerkramen. De stenen raamtraceringen waren weggeslagen, evenals de leien aan de westzijde van het kerkdak. De schade was dusdanig, dat de kerk een tijdlang onbruikbaar was. Voor zover er plaats was, konden de gelovigen de mis bijwonen in de kapel van het Elizabeth Ziekenhuis. Vele gelovigen trokken naar de kerk in Meddo. Een aanbod van de kerkvoogden der Hervormde kerk om in hun kerkgebouw tijdelijk de mis op te dragen werd onder dankzegging afgeslagen, want meneer pastoor wilde liefst zo spoedig mogelijk weer in eigen kerk celebreren. Het enige beschikbare materiaal om de ramen te dichten was echter dik bordpapier, dat niet tegen de vele regen bestand bleek, zodat op eerste Paasdag geen mis kon worden opgedragen. De Goede Weekplechtigheden werden daarom gevierd in de kapel van het Elizabeth ziekenhuis en op eerste Paasdag werd de mis gecelebreerd in modemagazijn De Duif in de Wooldstraat. De ramen werden tijdelijk gedicht met stenen van gebombardeerde huizen en het beschadigde deel van het dak afgedekt met dakvilt. Pas in juli 1947 koden de ramen weer van glas worden voorzien. in 1949 werd voor de verbouwing en uitbreiding van de kerk in een huis – aan – huiscollecte f 23.500,- opgehaald. In de daaropvolgende jaar werd een begin gemaakt met de verbouwing van de kerk, die werd uitgebreid met een doopkapel, een Maria-kapel, een Antoniuskapel en een koorgalerij. De oude ramen kregen nu alvast de vorm, die voor het toekomstige nieuwe gedeelte was ontworpen, en werden van glas – in – lood voorzien. De toren werd gerestaureerd, waarbij helaas het neogotische raam met roosvensters niet werd hersteld, maar uit het torenportaal verwijderd.
Door de schade, die de kerk in de oorlog had opgelopen, moesten de verbouwingsplannen versneld worden uitgevoerd. Al sinds 1944 lag er een ontwerp voor een nieuw koor klaar. Op 4 mei 1952 werd afgekondigd van de preekstoel, dat de toestemming voor de uitbreiding was verleend en op 28 mei had reeds de aanbesteding plaats. Het werk werd opgedragen aan de laagste inschrijver, aannemer W.Wamelink te Winterswijk.
Architect was H.B. Koldewey te Voorburg. Ondanks dat men reeds in juni aan de slag ging, bleef de kerk tot eind november in gebruik. Op 7 december werd voor het eerst de mis opgedragen in de noodkerk, ingericht in het gebouw “Excelsior” in de Tuunte, tijdelijk ter beschikking gesteld door de firma J.W.Meijerink & Co. Pastoor en kapelaan moesten nu ’s zondags vier missen celebreren. In het parochiehuis werd een afzonderlijke mis opgedragen voor de kinderen. Mensen, die nabij het Elizabeth ziekenhuis woonden, gingen daar zondags ter kerke.
Tijdens de zeer ingrijpende verbouwing kreeg de oorspronkelijk driebeukige hallenkerk een kruisvorm. Dit werd mogelijk door rondom het oude priesterkoor, dat geheel werd afgebroken, zowel naar achteren als naar beide zijden uit te bouwen. Alle ramen waren nu eender uitgevoerd met vullingen van zogenaamd antiek glas, afkomstig van atelier Mengelberg te Utrecht. Door bijplaatsing van nieuwe blank-eiken banken was het aantal zitplaatsen uitgebreid tot 903. De geheel gerestaureerde en vernieuwde St.Jacobuskerk werd op donderdag 9 juli 1953 ingewijd door aartsbisschop – coadjutor Mgr.B.J.Alfrink en op zondag 12 juli daaraanvolgend officieel in gebruik genomen.
Om de kerk ‘in het hart van de straat te krijgen” werd in 1956 een loggia gebouwd tegen de westzijde van de toren met een nieuwe entree tot het torenportaal. De oude deuropening in de voorzijde van de toren werd dichtgemetseld. Tegen deze muur werd de calvariegroep uit vde oude kerk geplaatst.
In 1986 werd er een inzamelingsaktie gehouden voor de restauratie van de toren. De hele spits lag als het ware los, zodat het gevaar bestond, dat men bij storm de kerkdiensten moest afgelasten. Behalve de toren werden ook de ramen onder handen genomen. De totale kosten bedroegen ongeveer f 120.000, – . De heflt van de kosten kon door het kerkbestuur zelf opgebracht worden. De rest moest worden bijeengebracht door middel van landelijke giften en door de verkoop van een honderdtal beeldjes van ” oudpastoortypetjes”, die waren vervaardigd door mevrouw Ubbink uit Lichtenvoorde. De aktie heeft uiteindelijk de grens van f 50.000,- overschreden.
In hetzelfde jaar werd de restauratie uitgevoerd en op vrijdag 31 oktober 1986 keek het haantje van de St. Jacobus weer over Winterswijk uit. J.Jansen van het leidekkersbedrijf Koenders beklom de 55 meter hoge toren en voerde de operatie uit. Kort daarvoor was beneden op het terrein voor de kerk een oude traditie in ere hersteld. Lang geleden was het namelijk de gewoonte, dat een briefje van f 25,- werd aangeboden aan de werklieden. Dit werd dan ook door pastoor Schuurmans gedaan. Na 85 jaar was dit de eerste keer, dat het haantje er af was geweest.
In 1992 krijt de St.Jacobuskerk opnieuw een fikse opknapbeurt. De daken van het jongste gedeelte van de kerk worden opnieuw van leien voorzien. Binnen worden de muren in een creme-kleur, de gewelven en de plafonds in grijsgroene tint en de gewelfribben en balken terra-rood geschilderd. De financiering wordt betaald van het geld, dat de laatste vijftien jaar gereserveerd is. Deze opknapbeurt is het sluitstuk van jarenlang groot onderhoud aan de kerk.
Hoogte toren 55 mtr.
Herders der Parochie 1795-1995
Uit: 200 Jaar St. Jacobus Parochie Winterswijk Uitgave: Het Museum,1995 Madeleine Hendriks/ Meike Doorn Eindredactie: Peter Meerdink en Wim Scholtz
H.J.Schreven
1797 –
1826
G.J.Laarberg
1826 –
1827
H.J.Janssen
1827 –
1852
J.H.Ringelenberg
1852
H.Hemming
1852 –
1863
J.M.van Oppenraay
1863 –
1876
M.Maas
1876 –
1888
J.Th. Schilderink
1888 –
1904
A.J.Kanitz
1904 –
1915
W.G.A.H.van Berkel
1915 –
1919
J.B.J.Kaeter
1919 –
1943
W.J.Tempelman
1943 –
1959
T.J.Lutz
1959 –
1967
L.J.van Jaarsveld
1967 –
1980
W.H.Schuurmans
1981 –
1995
Geboren- Overleden
Harmanus Johannes Schreven (geb.ovl.14-11-1826)
G.J.Laarberg deservitor (geb.ovl.) (ovl.1827?)
H.J.Janssen (geb.ovl) (ovl.12-01-1852?)
J.B.Terwindt deservitor Jan/mrt 1852 (geb.ovl.)
J.H.Ringelenberg (geb.ovl.06-12-1852 Winterswijk)
Henricus Hemming (ged.06-09-1808 Etten-ovl.13-05-1876 Megchelen)
Joannes Matthias van Oppenraaij (geb.09-01-1828 Bemmel-ovl.03-05-1904 Velp)
Michael Maas (geb 14-01-1832 Geldrop-ovl.13-12-1892 Laren)
Joannes Theodorus Schilderink (geb.28-01-1842 Vragender-27-07-1906 Winterswijk) Ovl. 28-07-1906
Albertus Johannes Kanitz (geb.28-06-1854 Zwolle-ovl.06-10-1940 Driebergen) In dienst 24 september 1904
Willem G.A.H. van Berkel (geb.27-05-1870-ovl.1950)
Johannes Bernardus Josephus Kaeter (geb.18-01-1876 Steenwijk -ovl.19-08-1943 Winterswijk)
Wilhelmus Johannes Tempelman (geb 25-12-1889 Deventer-ovl.02-09-1962 Beltrum)
Petrus Gerardus Maria Lutz (geb.04-09-1908 Vinkeveen-ovl.06-02-1991 )
Vertrek Kapelaan M.B.H.van der Velden januari 1970
In de genoemde notulen van 4 April 1868 lazen wij „De vergadering wordt door alle leden bijgewoond. Nadat een perkament, houdende relaas van het leggen van den eersten steen van de nieuwe R. C. kerk van den H. Jacobus te Winterswijk, onder het Pontificaat van Z. H. Paus Pius IX; het aarts-episcopaat van z. Doorl. Hoogw. Monsgr. Andreas Ignatius Schaepman; de regering van Zijne Majesteit Koning Willem III; den Pastoor der Parochie Joh. Matth. van Oppenraaij, den kapellaan Hendr. Franc. Schoemakers; de kerkmeesters Joh. Balth.Dericks, Joh. Franc. Wissing, Alb. Hendr. Mensinck en Wander Bern.Smeenk _ in eene flesch was gedaan, is het kerkbestuur overgegaan tot het leggen van den eersten steen waarop het jaartal 1868 was gebeiteld en waarachter de flesch, met het op deze handeling betrekking hebbende relaas werd neergelegd, en zulks op de regterzijde van den toren in de frontmuur.”
