Winterswijk NSB-dorp is een fabel

Een verhaal dat veel (oud)Winterswijkers kennen, door vertellen, maar in werkelijkheid nooit is geweest.
En wat nog veel ergerlijker is ook afgecheckt hebben. Ik dus wel.
Regionale krant mei 1990:
‘Winterswijk was een Nederlands NSB-bolwerk voor en in de oorlog’
Nieuwe Winterswijkse Courant, 27 mei 1977:
‘Eens stemde een op de vijf Winterswijkers op de NSB’

Als je dan dit soort ‘Kopstukken’ leest, dan zal het wel zo zijn’.
Maar was het wel zo?  NEE, volgens mijn onderzoek is hier helemaal geen sprake van.
Ik heb er een zeer uitgebreide studie van gemaakt en wil u hier laten zien waarom dit beslist niet zo is geweest.

We gaan terug naar 17 april 1935:
Provinciale verkiezingen
Winterswijk     20,37% NSB-stemmers.
1799 stemmen. .
9193 opkomst (94,43%)
Aantal stemgerechtigden: 9735. 
Je mag dus eigenlijk ook zeggen: 18,48%.
Dus: 81,52% NIET.
Maar dat is een klein ‘puntje’.

Op wie stemde men toen IN Winterswijk eigenlijk op 17 april 1935 m.b.t.de NSB?
1. J.M.Honie : 716 stemmen
6. Dr.W.P.C.Bos Winterswijk : 1056 stemmen.

Maar wie is Dr.W.P.C.Bos?
Willem Pieter Cornelis Bos werd op 30 mei 1897 te Rouveen geboren als zoon van hoofdonderwijzer Jacob Bos en Aaltje Berenschot. Wim had 1 zuster, Nellie.
Hij trouwde op 13 november 1924 in Winterswijk met Johanna Geertruida (Jo) Heersink (1902-1983) uit Miste, met wie hij twee dochters kreeg.
Willem Bos is overleden op 19 oktober 1961 in Bosch en Duin.

Willem Bos was een zeer kundig dierenarts en de boeren in Winterswijk konden zich geen betere wensen. Door zijn werk als dierenarts voelde hij zich ook nauw betrokken bij de ontwikkelingen m.b.t. het abattoir en het destructie-bedrijf. Hij kreeg politieke ambitie’s en kwam voor de Vrijzinnig democraten op de kieslijst voor de gemeenteraadsverkiezingen van 11 juni 1931 als nr.4.
De partij haalde een enorme overwinning en Dr.Bos haalt liefst 1053 stemmen binnen als nr.4, in vergelijking met nr.1 Bent, die 936 stemmen binnen haalde.
De nr. 2: 142 en de nr.2: 39.
Weer blijkt hoe mateloos populair hij is in Winterswijk.

De crisis in Europa en Nederland slaat toe. In 1933 komt in Duitsland Hitler aan de macht en in Nederland komt er in 1931 al een nieuwe partij bij. De NSB genaamd.
Dr.Bos houdt zich naast de Winterswijkse politiek ook sinds 1933 bezig met de Boerenbond Landbouw en Maatschappij. Een Bond die zich sterk maakt voor de Nederlandse boer.
Vele bijeenkomsten worden er georganiseerd in de buurtschappen, waar Dr.Bos uitlegt wat de Boerenbond voor hen kan betekenen. De bond heeft hier dan ook al snel 235 leden en zal enorm groeien in die tijd.

Op 28 juli 1933 wordt door drie Winterswijkers ook een Winterswijkse afdeling v.d. NSB opgericht. In september 1931 hebben ze 85 leden. Leden worden vooral boeren en kleine middenstanders. Twee groepen die zwaar getroffen werden door de crisis.
Echter de NSB had nog geen plaatselijke leiders en in oktober/november 1933 stonden er daar twee voor op.
Dr.W,P.C.Bos en Ds.E.Reeser (sinds 1929 in Winterswijk en geboren te Den Haag)
Ds. Reeser was naar Winterswijk gekomen na problemen als ds.in zijn vorige plaats Hoogland.
Ds.Reeser was eveneens populair binnen zijn kerkgemeenschap en was een zeer charismatische man.
Dr.Bos bedankte als lid van de Vrijzinnig Democratische Bond en ‘wilde de raad verlaten’ , maar een handtekeningenactie met 2000 handtekeningen deed hem besluiten in de raad te blijven.


In 1934 zette de crisis zich flink door in Europa. Er moest wat gebeuren. In Duitsland, waar Hitler aan de macht was met zijn partij de NSDAP, kwamen de Joden steeds meer in het gedrang. Vele Joden vluchtten toen al naar andere landen.
Zou de NSB in Nederland ook die kant op gaan?  Die angst kwam bij velen naar boven.
Echter de NSB weerlegde die angst bij de bevolking. Ze hadden wel veel punten over genomen uit het programma van de NSDAP, maar niet de anti-semitische en fascistische standpunten. ‘De Nederlandse Joden hadden niets te vrezen. Zij zullen altijd deel uit blijven maken van de gemeenschap, zoals het altijd is geweest’.
Zelfs de Joden konden gewoon lid worden van de partij en dat gebeurde ook.
Dr.Kooy zei hierover: ‘In die tijd hoefden wij nog niet zoveel angst te hebben voor de NSB. Het was een socialistische partij en beslist nog niet pro-Duits of antisemitisch.’ (Waar zegt Kooy dit)

Ook al probeerde Dr.Bos als eenmanspartij zich in 1934 in de raad nog in te zetten voor de Winterswijkse gemeenschap, andere partijen gingen hem steeds meer negeren.
In 1934 zet Dr.Bos en ds.Reeser zich optimaal in voor de NSB. Vele bijeenkomsten worden er georganiseerd in de buurtschappen maar ook in Winterswijk zelf. Daarnaast zijn er ook nog veel bijeenkomsten van de Boerenbond.
De Provinciale verkiezingen van 1935 kwamen eraan en Dr.Bos zou meedoen voor de NSB als 6e op de lijst.
Ook al was de Boerenbond in noord en oost Nederland sterk gegroeid, het wilde zich niet vergelijken met de NSB, alhoewel veel vooraanstaande leden wel lid geworden waren v.d. partij. De N.S.B.had namelijk in haar programma wel veel punten overgenomen van de Boerenbond. De Boerenbond gaf echter geen stemadvies af voor de aanstaande verkiezingen.

‘Een prachtige partij, die in deze tijden van crisis, opkwam voor de boeren, niet anti-semitisch en niet fascistisch was- de NSB’

Zelf in Januari 1935 bij een bijeenkomst in de Harmonie van de NSB, had de Graaf d’Marchant zelf nog gezegd, dat iedere Jood het recht heeft als volksgenoot beschouwd te worden. 

Toch was er wel argwaan op de NSB, maar het nam niet weg dat zelfs niet-leden van de NSB, de boeren toch adviseerden op ‘hun’ Dr.Bos te stemmen.

23 April 1935:

Nieuwe Winterswijkse Courant: 

 “Landbouwers, stemt op de adviseur Uwer boerenbonden, Dr. W.P.C.Bos,  Lijst 3 no. 6

Een groep boeren. Niet leden der N.S.B.”

En daar is dan de uitslag: Provinciale Staten: 29 april 1935: Winterswijk, 20,37% NSB.
In Winterswijk 716 FOUT stemmen op de nr.1 en 1207 FOUT stemmen op ‘onze eigen Dr.Bos’.

Ja, en die 20,37% lezen wij dan altijd terug, terwijl hier nog steeds sprake is van een ‘gewone’ partij. 
Grote krantenkop o.a. in 1977
‘EENS STEMDE EEN OP DE VIJF WINTERSWIJKERS OP DE NSB’

De krantenkop klopt natuurlijk, maar leg daarbij dan uit wat de NSB toen op dat moment inhield.
Hierboven geef ik u al een kleine uitleg daarvan, wat er in werkelijk gebeurde.
Voor  ‘Koppenlezers’ was het  duidelijk: ‘Winterswijk is een NSB-dorp.

Mijn onderzoek gaat verder en ik zal u vertellen wat er vanaf toen gebeurde.
Wij praten hier dus nog steeds 5 jaren voor de aanvang van de oorlog.

De gemeenteraadsverkiezingen staan voor de deur. 26 juni 1935.

Ook hier gaat Dr.Bos mee doen met een eigen partij, genaamd Gemeente Belangen.
Alhoewel andere partijen hem direct betichtten dat dit een andere benaming zal zijn voor de NSB, ontkent Dr.Bos dit en zegt dat dit een plaatselijke partij is en die zich zal bezig houden met de plaatselijke politiek.
Van de 9 raadskandidaten zijn er 5 lid v.d.NSB en 4 lid van de Boerenbond. De plaatselijke bevolking ziet over het algemeen ook niet dat het een ‘NSB-partij’ zou zijn.
En weer blijkt Dr.Bos een stemmenkanon te zijn. Maar liefst 1585  (1747 stemmen totaal) stemmen weet hij achter zijn naam te krijgen en zijn partij eindigt als tweede partij, achter de SDAP van Aron van Dam.
Gemeente Belangen haalt 19,6%.

.
Na 1936 veranderde er veel.

De andere politieke partijen wilden niet samenwerken met Gemeente Belangen, zodat Dr.Bos in de gemeenteraad als tweede partij helemaal genegeerd werd. Dat frustreerde hem mateloos. In de Winterswijkse gemeenteraad zitten en niets kunnen betekenen voor de Winterswijkse gemeenschap.
Maar wat de NSB betrof, daar volgde de grootste veranderingen.
Vanaf 1936, economisch ging het alweer een stuk beter in Europa, nam de landelijke NSB steeds meer de anti-semitische standpunten over van de NSDAP uit Duitsland en de partij werd fascistisch.
Ook de Joden mochten geen lid meer worden v.d. NSB.
In Duitsland ontstond een grote vlucht van Joodse inwoners naar andere landen, waaronder ook Nederland. Gevolgd door de verschrikkelijke ‘Kristallnacht’ op 9/10 november 1938.

Bij de tweede kamer verkiezingen van 26 mei 1937 zien wij dat ook.
Nu blijkt dat de NSB de anti-semitische en fascistische kant op gaat, zien wij dat ook terug in de plaatselijke uitslag. 1222 stemmen (12,85%).
Met het eigenlijk totaal aantal stemgerechtigden is dat 11,9%.

Citaat Dr.G.A. Kooy

Op 26 mei 1937 lijdt de nsb ook te Winterswijk een zeer zware door velen verhoopte, maar door niemand

voorziene nederlaag . (blz.77)

Politiek gezien is het verder vrij rustig in Winterswijk. Wel zijn er enkele bijeenkomsten v.d. NSB, maar Dr.Bos speelt hier geen grote rol meer in. Sterker nog, hij meldt zelfs dat hij zich niet beschikbaar stelt voor de verkiezingen van de Prov.Staten 1939 voor de NSB, maar ook niet voor de Winterswijkse gemeenteraad.
Gemeente-belangen gaat ook niet meer mee doen.
Echter wel, komt de NSB zelf met een partij, waar nu Slotboom en Blekkink het stokje overnemen.. Ds.Reeser bleef zich als propagandist wel inzetten voor de NSB en sprak vaak tijdens bijeenkomsten.

De verkiezingen 1 april 1939 ZONDER Dr.Bos.
Provinciale Staten: 11,63% = 1100 stemmen. Is al heel anders dan in 1935
In vergelijking met Aalten:  7,67%.
Bij ‘omdenken’ in Winterswijk dus 88,37% niet.
Waren het in 1935 vooral de boeren en middenstanders die NSB (Dr.Bos) stemden, in 1939 blijkt dat vooral de boeren massaal zijn afgehaakt. 

14 Juni 1939:De NSB gaat in Winterswijk voor het eerst zelf mee doen aan de verkiezingen, maar ZONDER Dr.Bos.
Gemeenteraadsverkiezingen  9,8% = 939 stemmen.
Bij wederom ‘omdenken’ dus 90,2% niet.
Dat is dus twee maanden later en weer blijkt de NSB verder in de vrije val te gaan.
En nog steeds zijn wij ver van de aanvang van de oorlog verwijderd te zijn.
Dit waren de laatste verkiezingen voor de oorlog.
Hieruit kunnen wij dus geen gegevens meer aflezen.
We gaan ons nu dan ook richten op de off.ledenlijsten van de NSB, welke bewaard waren gebleven.

Waren er in 1933 85 lid geworden van de NSB (de NSB zei toen ‘dat ze er al veel meer hadden), tot 1937 liep dit op naar de 259..
Ook vanaf hier zien wij dan evenals bij de stemmingen (1937 was ook bij de Kamerverkiezingen het al teruggelopen naar de 12,8%) dat het leden aantal eveneens daalt.

Op 10 mei 1940, bij aanvang van de oorlog blijkt de NSB ‘slechts’  189 leden te hebben.
(inwoners plm.19.500. Aantal inwoners dat lid, je moest 18 zijn, kon worden: 66% = 12.870 = 1,46% NSB-leden. (maatstaf lft.verdeling inw.1947)
‘Omdenken’:  98,54% dus niet.
Dus hele andere getallen, dan voor een ‘NSB-dorp’ nodig zijn.

Citaat Dr.Kooy:

Er is dus in mei 1940 slechts sprake van een BETREKKELIJK KLEINE NSB- 189 van de ruim 19.500

Winterswijkers (blz.130)

Wie zij waren en nam het aantal toe of af tijdens de periode 1940-1945?
Het ledental nam toe in de eerste jaren van de oorlog.
Naast de echte aanhangers van het nazisme, veel meelopers (Meikevers) en profiteurs (brood-NSB-ers).
Op zijn hoogtepunt, oktober 1941:  581 leden.= 4,5% v.d.inwoners.(12.870)
We kunnen dus stellen dat 95,5% v.d. in Winterswijk woonachtigen geen NSB lid zijn geweest.
Hierbij kun je dus geruststellen dat Winterswijk GEEN NSB-DORP is geweest.

Op 24 juni 1941 wordt de eerste Winterswijker gearresteerd (Gradus Kobus) en op 7 en 8 oktober 1941 vind de eerste razzia plaats in Winterswijk. 33 Joden dienden opgepakt te worden, 6 worden er gearresteerd.
In november al blijken zij alle zes al om het leven te zijn gekomen. (‘op de vlucht neergeschoten’)
In juni 1942 blijkt voor het eerst dat ook het ledenaantal van de NSB teruggelopen is. 540= 4,09% v.d. inwoners. 66% v.20.000=13.200

Dat de Winterswijkers niet massaal het Nationaal- socialisme aanhing blijkt ook uit de installatie-rede van Dr.Bos als burgemeester op 28 maart 1942.
Hij waarschuwd hier vier groepen Winterswijkers:
-De ambtenaren
-Het politie-korps
-De onderwijzers
-De boeren (hier zag hij dus zelf ook dat zij massaal afgehaakt waren)
Wel onder de kleine Middenstanders blijken veel NSB-leden te zijn.

De tweede helft van 1942 vind de eerste grote deportatie plaats van de Winterswijkse Joodse bevolking. Deze wordt vooral uitgevoerd door de S.D (Sicherheitsdienst). Winterswijkse NSB-ers zijn hier niet (of nauwelijks) bij betrokken.
Begin 1943 (februari) vind de omslag in de oorlog plaats. De slag om Stalingrad.
De Duitse legers worden hier door de Russen verslagen.
Voorjaar april 1943 vind het laatste gedeelte plaats van de deportatie van de Winterswijkse Joden en kan Winterswijk ‘Judenfrei’ verklaard worden.


Was Dr.W.P.C.Bos terug als Burgemeester?
Ja, nadat hij zich in 1939 ‘terug getrokken’ had uit de politiek en de Duitsers in 1941 Burgemeester Kneppelhout ontsloegen vanwege zijn anti-houding, solliciteerde hij naar de vrijgekomen functie van ‘Nazi-gezind’ burgemeester.
Echter dit was achteraf, zoals hij zelf ook zei, een geheel verkeerde keuze. Hoopte hij de Winterswijkers te laten zien, dat hij de juiste man op de juiste plaats was, hij vergat hierbij dat het Duitse systeem veel sterker was.
Hierbij heeft hij zich voor Winterswijk veel te zwak opgesteld en zelfs vaak laf. Hij heeft veel te weinig gedaan ter bescherming van de plaatselijke bevolking en zeker voor het Joodse deel.
En zoals als Dr.Kooy het goed verwoord ‘Hij zal het allemaal zo niet gewild hebben, maar het systeem was sterker’.


Teruggaande naar de NSB:

De meeste leden melden zich dus aan vanaf 10 mei 1940 tot het echec van Stalingrad:
229 mannen en 80 vrouwen.
Sympathisanten (NSB-aanhangers), Mei-kevers (meelopers) en Brood-NSB-ers (voor extra .voorzieningen).
Op de ledenlijst welke tot 1943 werd bijgehouden tellen wij dus: 572 namen:
444 mannen en 128 vrouwen.
Van deze mannen zijn er 242 in Winterswijk geboren en van de vrouwen 49.
Als je weer om zou denken dan zijn dus 291 geboren Winterswijkers NSB-lid geweest. ( 2,2%) 66% van 20.000 = 13.200

We kunnen dus gerust stellen dat Winterswijk BESLIST GEEN NSB-DORP is geweest.
Deze mythe kunnen wij met zekerheid weerleggen.
Ook na complete bestudering van deze gehele periode, blijkt ook uit alles dat dit niet het geval is geweest.
Honderden onderduikers hebben hier onderdak gevonden, het Winterswijkse verzet was groot. Tientallen namen zijn hier te noemen van actieve verzetsmensen.
Ook een vertekend beeld:  ‘Ja, er werd toch gezegd, dat de Winterswijkse politie fout was?’
Ja, als je het oorspronkelijke Winterswijkse korps (11 man-1 fout) uitbreidt met vele tientallen, door de bezetter, aangewezen Nationaal- socialistische agenten van elders, dan mag na 1945 de oorspronkelijke 10 man-1 fout is ontslagen) deze titel behouden. Zeer onterecht.
Dr.Bos waarschuwde ook in zijn installatie rede het oorspronkelijke korps voor hun anti-houding.
Daarbij was er ook nog de Marechaussee, uitgebreid van 6 in 1940 naar 20 in december 1940. (opgeheven maart 1943)

Betekent dit dan dat ‘Winterswijk schoon’ was? Zeker niet. Winterswijk had even als andere plaatsen fanatieke NSB-ers en smeerlappen die heulden met de bezetter.
Maar Winterswijk had evengoed een zeer grote groep verzetsstrijders, honderden onderduikadressen (denk aan alle ondergedoken spoorwegmensen, tientallen ambtenaren, dwangarbeiders, maar ook politie-agenten).

Als je dan ook nog kijkt naar de ‘Kopstukken’ van de NSB blijken zij allen van elders te komen:
Dr.W.P.C. Bos, geboren te Staphorst
Dominee Reeser, geboren te Den Haag (1929 Winterswijk)
Marechaussee-commandant Slotboom, geboren te Yerseke, 22-08-1894 (1939 Winterswijk)
Korpschef Feberwee, geboren te Olst
Landwachtkommandat Poelman, geboren te Gorichem.
Landwachter van Kooten, geboren te Arnhem (1936 Winterswijk)

Daarnaast kwamen daaronder 5 plaatselijke inwoners, welke het Nationaal-socialisme aanhingen en daarbij zich met hart en ziel hiervoor inzetten.

291 geboren Winterswijkers (242 mannen en 49 vrouwen) zijn NSB-lid geweest in het tijdsbestek 1933-1945. Voor een gedeelte, korte tijd, voor anderen de gehele periode.
(=2,2% van de totale bevolking)

Dat velen na de oorlog veel namen wisten te noemen is volkomen duidelijk. Iedereen waarschuwde ook in die tijd anderen, waarvoor men op moest passen.
Daarbij werd de Achterhoek en met name Doetinchem en Winterswijk vanaf september 1944 overspoeld met NSB-ers vanuit het zuiden, welke gevlucht waren voor de geallieerden.
Zij allen zochten het laatste half jaar van de oorlog hier onderdak ter voorkoming van arrestatie als landverraders.
Voor de plaatselijke bevolking bleef alertheid geboden tot de laatste dag van de oorlog.

Het gehele onderzoek is te lezen op de website www.oudwinterswijk.nl

Hier wil ik eindigen met nog een citaat van dr.Kooy:

-Anders dan mogelijk verondersteld, blijkt uit de ledensamenstelling van de Winterswijkse NSB geen

extra ontvankelijkheid voor het nationaal-socialisme onder de geboren en getogen Winterswijkers; in

tegendeel, de ontvankelijkheid voor deze ideologie is vermoedelijk onder de allochtonen het sterkt

geweest. (blz.159)

Hans Tenbergen